زندگینامه امام صادق (ع)

 زندگینامه امام صادق (ع)

نام پیشواى ششم «جعفر»، کنیه‏اش «ابو عبدالله»، لقبش«صادق»، پدر ارجمندش امام باقر (ع) و مادرش «ام فروه» مى‏باشد/
میلاد امام:مشهور میان مورخان و محدثان آن است که امام صادق (ع) در هفده ربیع‏الاول سال 80 و یا 83 قمرى چشم به جهان گشوده است .محمد بن سعید روایت کرده که امام به هنگام وفات، هفتاد و یک ساله بوده است .ملاحظه مى شود که این روایت با هیچکدام از دو احتمال 80 و 83 سازگار نیست؛ زیرا مورخان اتفاق نظر دارند که امام صادق (ع) در سنه 148 قمرى وفات یافته است . بنابراین تاریخ تولد آن حضرت سه سال و یا سه سال و اندى پیش از سنه 80 باید باشد، و بدین ترتیب روایات وارده در میلاد امام را مى‏توان به سه گروه تقسیم کرد که قول میانه همان 80 سال است و شاید آن نزدیک به صحت باشد. 
 

خلفاى معاصر حضرت‏:امام صادق (ع) در سال 114 به امامت رسید. دوران امامت او مصادف بود با اواخر حکومت امویان که در سال 132 به عمر آن پایان داده شد و اوایل حکومت عباسیان که از این تاریخ آغاز گردید/امام صادق (ع) از میان خلفاى اموى با افراد زیر معاصر بود: 1- هشام بن عبدالملک (105-125ه\'ق). 2- ولید بن یزید بن عبدالملک (125-126). 3- یزید بن ولید بن عبدالملک(126)/4-ابراهیم بن ولید بن عبدالملک (70روز از سال 126)/5- مروان بن محمد مشهور به مروان حمار(126-132). و از میان خلفاى عباسى نیز معاصر بود با: 1- عبداللّه بن محمد مشهور به سفاح (132-137)/2- ابو جعفر مشهور به منصور دوانیقى (137-158)/
عظمت علمى امام صادق (ع) :در باب عظمت علمى امام صادق (ع) شواهد فراوانى وجود دارد و این معنا مورد قبول دانشمندان تشیع و تسنن است. فقها و دانشمندان بزرگ در برابر عظمت علمى آن حضرت سر تعظیم فرود مى‏آوردند و برترى علمى او را مى‏ستودند/«ابو حنیفه»، پیشواى مشهور فرقه حنفى، مى‏گفت: من دانشمندتر از جعفر بن محمد ندیده‏ام(1)نیز مى‏گفت: زمانى که «منصور» (دوانیقى) «جعفر بن محمد» را احضار کرده بود، مرا خواست و گفت: مردم شیفته جعفر بن محمد شده‏اند، براى محکوم ساختن او یک سرى مسائل مشکل را در نظر بگیر. من چهل مسئله مشکل آماده کردم. روزى منصور که در «حیره» بود، مرا احضار کرد. وقتى وارد مجلس وى شدم دیدم جعفر بن محمد در سمت راست او نشسته است وقتى چشمم به او افتاد آنچنان تحت تأثیر ابهت و عظمت او قرار گرفتم که چنین حالى از دیدن منصور به من دست نداد. سلام کردم و با اشاره منصور نشستم. منصور رو به وى کرد و گفت: این ابو حنیفه است. او پاسخ داد: بلى مى‏شناسمش. سپس منصور رو به من کرده گفت: اى ابو حنیفه! مسائل خود را با ابو عبدالله (جعفر بن محمد) در میان بگذار. در این هنگام شروع به طرح مسائل کردم. هر مسئله‏اى مى‏پرسیدم، پاسخ مى‏داد: عقیده شما در این باره چنین و عقیده اهل مدینه چنان و عقیده ما چنین است. در برخى از مسائل با نظر ما موافق، و در برخى دیگر با اهل مدینه موافق و گاهى، با هر دو مخالف بود. بدین ترتیب چهل مسئله را مطرح کردم و همه را پاسخ گفت: ابو حنیفه به اینجا که رسید با اشاره به امام صادق (ع) گفت: دانشمندترین مردم، آگاهترین آنها به اختلاف مردم در فتاوا و مسائل فقهى است(2)«مالک»، پیشواى فرقه مالکى مى‏گفت: مدتى نزد جعفر بن محمد رفت و آمد مى‏کردم، او را همواره در یکى از سه حالت دیدم: یا نماز مى‏خواند یا روزه بود و یا قرآن تلاوت مى‏کرد، و هرگز او را ندیدم که بدون وضو حدیث نقل کند(3)در علم و عبادت و پرهیزگارى، برتر از جعفر بن محمد هیچ چشمى ندیده و هیچ گوشى نشنیده و به قلب هیچ بشرى خطور نکرده است(4)/شیخ (مفید) مى‏نویسد: به قدرى علوم از آن حضرت نقل شده که زبانزد مردم گشته و آوازه آن همه جا پخش شده است و از هیچ یک از افراد خاندان او، به اندازه او علم و دانش نقل نشده است(5)«ابن حجر هیتمى» مى‏نویسد: به قدرى علوم از او نقل شده که زبانزد مردم گشته و آوازه آن، همه جا پخش شده است و بزرگترین پیشوایان (فقه و حدیث) مانند: یحیى بن سعید، ابن جریح، مالک، سفیان ثورى، سفیان بن عیینه، ابو حنیفه، شعبه و ایوب سجستانى از او نقل روایت کرده‏اند(6)«ابو بحر جاحظ»، یکى از دانشمندان مشهور قرن سوم، مى‏گوید: جعفر بن محمد کسى است که علم و دانش او جهان را پر کرده است و گفته مى‏شود که ابوحنیفه و همچنین سفیان ثورى از شاگردان اوست، و شاگردى این دو تن در اثبات عظمت علمى او کافى است. (7)«سید امیر على» با اشاره به فرقه‏هاى مذهبى و مکاتب فلسفى در دوران خلافت بنى‏امیه مى‏نویسد: فتاوا و آراى دینى تنها نزد سادات و شخصیتهاى فاطمى رنگ فلسفى به خود گرفته بود. گسترش علم در آن زمان، روح بحث و جستجو را برانگیخته بود و بحثها و گفتگوهاى فلسفى در همه اجتماعات رواج یافته بود. شایسته ذکر است که رهبرى این حرکت فکرى را حوزه علمى‏اى که در مدینه شکوفا شده بود، به عهده داشت. این حوزه را نبیره على بن ابى طالب بنام امام جعفر که «صادق» لقب داشت، تاسیس کرده بود. او پژوهشگرى فعال و متفکرى بزرگ بود، و با علوم آن عصر بخوبى آشنایى داشت و نخستین کسى بود که مدارس فلسفى اصلى را در اسلام تاسیس کرد. در مجالس درس او، تنها، کسانى که بعدها مذاهب فقهى را تاسیس کردند، شرکت نمى‏کردند، بلکه فلاسفه و طلاب فلسفه از مناطق دور دست در آن حاضر مى‏شدند. «حسن بصرى»، موسس مکتب فلسفى «بصره» و «واصل بن عطأ» موسس مذهب معتزله، از شاگردان او بودند که از زلال چشمه دانش او سیراب مى‏شدند.(8)«ابن خلکان»، مورخ مشهور، مى‏نویسد:او یکى از امامان دوازده گانه در مذهب امامیه، و از بزرگان خاندان پیامبر است که به علت راستى و درستى گفتار، وى را صادق مى‏خواندند. فضل و بزرگوارى او مشهورتر از آن است که نیاز به توضیح داشته باشد. ابوموسى جابر بن حیان طرطوسى شاگرد او بود. جابر کتابى شامل هزار ورق تالیف کرد که تعلیمات جعفر صادق را در برداشت و حاوى پانصد رساله بود.(9)
اوضاع سیاسى، اجتماعى، فرهنگى عصر امام :در میان امامان، عصر امام صادق (ع) منحصر به فرد بوده و شرائط اجتماعى و فرهنگى عصر آن حضرت در زمان هیچ یک از امامان وجود نداشته است، زیرا آن دوره از نظر سیاسى، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنى امیه و فزونى قدرت بنى عباس بود و این دو گروه مدتى در حال کشمکش و مبارزه با یکدیگر بودند. از زمان هشام بن عبدالملک تبلیغات و مبارزات سیاسى عباسیان آغاز گردید، و در سال 129 وارد مرحله مبارزه مسلحانه و عملیات نظامى گردید و سرانجام در سال 132 به پیروزى رسید/از آن‏جا که بنى امیه در این مدت گرفتار مشکلات سیاسى فراوان بودند، لذا فرصت ایجاد فشار و اختناق نسبت به امام و شیعیان را (مثل زمان امام سجاد) نداشتند/عباسیان نیز چون پیش از دستیابى به قدرت در پوشش شعار طرفدارى از خاندان پیامبر و گرفتن انتقام خون آنان عمل مى‏کردند، فشارى از طرف آنان مطرح نبود. از اینرو این دوران، دوران آرامش و آزادى نسبى امام صادق (ع) و شیعیان، و فرصت بسیار خوبى براى فعالیت علمى و فرهنگى آنان به شمار مى‏رفت/
شرائط خاص فرهنگى :از نظر فکرى و فرهنگى نیز عصر امام صادق (ع) عصر جنبش فکرى و فرهنگى بود. در آن زمان شور و شوق علمى بى سابقه‏اى در جامعه اسلامى به وجود آمده بود و علوم مختلفى اعم از علوم اسلامى همچون: علم قرائت قرآن، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، علم کلام، یا علوم بشرى مانند: طب، فلسفه، نجوم، ریاضیات و $ پدید آمده بود، به طورى که هر کس یک متاع فکرى داشت به بازار علم و دانش عرضه مى‏کرد. بنابراین تشنگى علمى عجیبى به وجود آمده بود که لازم بود امام به آن پاسخ گوید/عواملى را که موجب پیدایش این جنبش علمى شده بود مى‏توان بدین نحو خلاصه کرد:1- آزادى و حریب فکر و عقیده در اسلام. البته عباسیان نیز در این آزادى فکرى بى تاثیر نبود؛ اما ریشه این آزادى در تعلیمات اسلام بود، به طورى که اگر هم عباسیان مى‏خواستند از آن جلوگیرى کنند، نمى‏توانستند. 2- محیط آن روز اسلامى یک محیط کاملاً مذهبى بود و مردم تحت تاثیر انگیزه‏هاى مذهبى بودند. تشویقهاى پیامبر اسلام به کسب علم، و تشویقها و دعوتهاى قرآن به علم و تعلیم و تفکر و تعقل، عامل اساسى این نهضت و شور و شوق بود/3- اقوام و مللى که اسلام را پذیرفته بودند نوعاً داراى سابقه فکرى و علمى بودند و بعضاً همچون نژاد ایرانى (که از همه سابقه‏اى درخشانتر داشت)و مصرى و سورى،از مردمان مراکز تمدن آن روز به شمار مى‏رفتند.این افراد به منظور درک عمیق تعلیمات اسلامى،به تحقیق و جستسجو و تبادل نظر مى‏پرداختند/4-تسامح دینى یا همزیستى مسالمت‏آمیز با غیر مسلمانان مخصوصاً همزیستى با اهل‏کتاب.مسلمانان،اهل را تحمل مى‏کردند و این را برخلاف اصول دینى خود نمى‏دانستند. در آن زمان اهل کتاب، مردمى دانشمند و مطلع بودند. مسلمانان با آنان برخورد علمى داشتند و این خود بحث و بررسى و مناظره را به دنبال داشت (10)
برخورد فرق و مذاهب :عصر امام صادق (ع) عصر برخورد اندیشه‏ها و پیدایش فرق و مذاهب مختلف نیز بود. در اثر برخورد مسلمین با عقاید و آراى اهل کتاب و نیز دانشمند یونان، شبهات و اشکالات گوناگونى پدید آمده بود/در آن زمان فرقه هایى همچون: معتزله، جبریه، مرجئه، غلات،(11) زنادقه، (12) مشبه، متصوفه، مجسمه، تناسخیه و امثال اینها پدید آمده بودند که هر کدام عقاید خود را ترویج مى‏کردند/از این گذشته در زمینه هر یک از علوم اسلامى نیز در میان دانشمندان آن علم اختلاف نظر پدید مى‏آمد، مثلا در علم قرائت قران، تفسیر، حدیث، فقه، و علم کلام (13)بحثها و مناقشات داغى در مى‏گرفت و هر کس به نحوى نظر مى‏داد و از عقیده‏اى طرفدارى مى‏کرد/
دانشگاه بزرگ جعفرى :امام صادق (ع) با توجه به فرصت مناسب سیاسى که به وجود آمده بود، و با ملاحظه نیاز شدید جامعه و آمادگى زمینه اجتماعى، دنباله نهضت علمى و فرهنگى پدرش امام باقر (ع) را گرفت و حوزه وسیع علمى و دانشگاه بزرگى به وجود اورد و در رشته‏هاى مختلف علوم عقلى و نقلى آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته‏اى همچون: هشام بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مومن طاق، مفضل بن عمر، جابر بن حیان و تربیت کرد که تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته‏اند .(14)هر یک از این شاگردان شخصیتهاى بزرگ علمى و چهره‏هاى درخشانى بودند که خدمات بزرگى انجام دادند. گروهى از آنان داراى آثار علمى و شاگردان متعددى بودند. به عنوان نمونه «هشام بن حکم» سى و یک جلد کتاب (15)نوشته و «جابر بن حیان» نیز بیش از دویست جلد(16)در زمینه علوم گوناگون بخصوص رشته‏هاى عقلى و طبیعى و شیمى (که آن روز کیمیا نامیده مى‏شد) تصنیف کرده بود که به همین خاطر، به عنوان پدر علم شیمى مشهور شده است. کتابهاى جابر بن حیان به زبانهاى گوناگون اروپایى در قرون وسطى ترجمه گردید و نویسندگا تاریخ علوم همگى از او به عظمت یاد مى‏کنند/
رساله توحید مفضل :چنانکه اشاره شد امام صادق ع در علوم طبیعى بحثهایى نمود و رازهاى نهفته‏اى را باز کرد که براى دانشمندان امروز نیز مایه اعجاب است.گواه روشن این امر (گذشته از آموزش جابر) توحید مفضل است که امام آن را ظرف چهار روز املا کرد و «مفضل بن عمر کوفى» نوشت و بنام کتاب «توحید مفضل» شهرت یافت. مفضل خود در مقدمه رساله مى‏گوید: روزى هنگام غروب در مسجد پیامبر نشسته بودم و در عظمت پیامبر و آن‏چه خداوند از شرف و فضیلت و $ به آن حضرت عطا کرده مى‏اندیشیدم. در این فکر بودم که ناگاه «ابن ابى العوجأ»، که یکى از زندایقان آن زمان بود، وارد شد و در جایى که من سخن او را مى‏شنیدم نشست. پس از آن یکى از دوستانش نیز رسید و نزدیک او نشست. این دو، مطالبى درباره پیامبر اسلام بیان داشتند... آنگاه ابن ابى العوجأ گفت: نام محمد را، که عقل من در آن حیران است و فکر من در کار او درمانده است، واگذار و در اصلى که محمد آورده است سخن بگو. در این هنگام سخن از آفریدگار جهان به میان آوردند و حرف را به جایى رساندند که جهان را خالق و مدبرى نیست، بلکه همه چیز خود بخود از طبیعت پدید آمده است و پیوسته چنین بوده و چنین خواهد بود/مفضل مى‏گوید: چون این سخنان واهى را از آن دور مانده از رحمت خدا شنیدم، از شدت خشم نتوانستم خوددارى کنم و گفتم: اى دشمن خدا، ملحد شدى و پروردگار را که تو را به نیکوترین ترکیب آفریده، و از حالات گوناگون گذارنده و به این حد رسانده است، انکار کردى! اگر در خود اندیشه کنى و به درک خود رجوع نمایى، دلائل پروردگار را در وجود خود خواهى یافت و خواهى دید که شواهد وجود خدا و قدرت او، نشان علم و حکمتش در تو آشکار و روشن است. ابن ابى العوجأ گفت: «اى مرد، اگر تو از متکلمانى (= کسانى که از مباحث اعتقادى آگاهى داشتند و در بحث و جدل ورزیده بودند) با تو، به روش آنان سخن بگویم، اگر ما را محکوم ساختى ما از تو پیروى مى‏کنیم ؛ و اگر از آنان نیستى سخن گفتن با تو سودى ندارد؛ و اگر از یاران جعفر بن محمد صادق هستى، او خود با ما چنین سخن نمى‏گوید و این گونه با ما مناظره نمى‏کند. او از سخنان ما بیش از آنچه تو شنیدى بارها شنیده ولى دشنام نداده است و در بحث بین ما و او از حد و ادب بیرون نرفته است، او آرام و بردبار و متین و خردمند است و هرگز خشم و سفاهت بر او چیره نمى‏شود، سخنان و دلائل ما را مى‏شنود تا آنکه هر چه در دل داریم بر زبان مى‏آوریم، گمان مى‏کنیم بر او پیروز شده‏ایم، آنگاه با کمترین سخن دلائل ما را باطل مى‏سازد و با کوتاهترین کلام،حجت را بر ما تمام مى‏کند چنانکه نمى‏توانیم پاسخ دهیم، اینک اگر تو از پیروان او هستى، چنانکه شایسته اوست، با ما سخن بگو»/ من اندوهناک از مسجد بیرون آمدم و در حالى که در باب ابتلاى اسلام و مسلمانان به کفر این ملحدان و شبهات آنان در انکار آفریدگار فکر مى‏کردم، به حضور سرورم امام صادق (ع) رسیدم. امام چون مرا افسرده و اندوهیگین یافت، پرسید: تو را چه شده است؟ من سخنان آن دهریان را به عرض امام رساندم، امام فرمود: «براى تو از حکمت آفریدگار در آفرینش جهان و حیوانات و درندگان و حشرات و مرغان و هر جاندارى از انسان و چهار پایان و گیاهان و درختان میوه دار و بى میوه و گیاهان خوردنى و غیر خوردنى بیان خواهم کرد، چنانکه عبرت گیرندگان از آن عبرت گیرند و بر معرفت مومنان افزوده شود و ملحدان و کافران در ان حیرآن بمانند. بامداد فردا نزد ما بیا...». به دنبال این بیان امام، مفضل چهار روز پیاپى به محضر امام رسید. امام بیاناتى پیرامون آفرینش انسان از آغاز خلقت و نیروهاى ظاهرى و باطنى و صفات فطرى وى و در خلقت اعضا و جوارح انسان، و آفرینش انواع حیوانات و نیز آفرینش آسمان و زمین و... و فلسفه آفات و مباحث دیگر ایراد فرمود و مفضل نوشت. (17)رساله توحید مفضل بارها به صورت مستقل چاپ و توسط مرحوم علامه مجلسى و برخى دیگر از دانشمندان معاصر به فارسى ترجمه شده است/
وسعت دانشگاه امام صادق (ع) :امام صادق (ع) با تمام جریانهاى فکرى و عقیدتى آن روز برخورد کرد و موضع اسلام و تشیع را در برابر آنها روشن ساخته برترى بینش اسلام را ثابت نمود/شاگردان دانشگاه امام صادق (ع) منحصر به شیعیان نبود، بلکه از پیروان سنت و جماعت نیز از مکتب آن حضرت برخوردار مى‏شدند. پیشوایان مشهور اهل سنت، بلاواسطه یا با واسطه، شاگرد امام بوده‏اند. در راس این پیشوایان، «ابوحنیفه» قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است. او این دو سال را پایه علوم و دانش خود معرفى مى‏کند و مى‏گوید:«لولا السنتان لهلک نعمان»: اگر آن دو سال نبود، «نعمان»: «نعمان» هلاک مى‏شد.(18)شاگردان امام از نقاط مختلف همچون کوفه، بصره، واسط، حجاز و امثال اینها و نیز از قبائل گوناگون مانند: بنى اسد، مخارق، طى، سلیم، غطفان، ازد، خزاعه، خثعم، مخزوم، بنى ضبه، قریش بویژه بنى حارث بن عبدالمطلب و بنى الحسن بودند که به مکتب ان حضرت مى‏پیوستند.(19)در وسعت دانشگاه امام همین قدر بس که «حسن بن على بن زیاد وشأ» که از شاگردان امام رضا (ع) و از محدثان بزرگ بوده (طبعاً سالها پس از امام صادق (ع) زندگى مى‏کرده)، مى‏گفت: در مسجد کوفه نهصد نفر استاد حدیث مشاهده کردم که همگى از جعفر بن محمد حدیث نقل مى‏کردند.(20)به گفته «ابن حجر عسقلانى» فقها و محدثانى همچون شعبه، سفیان ثورى، سفیان بن عیینه، مالک، ابن جریح، ابوحنیفه، پسروى موسى، و هیب بن خالد، قطان، ابوعاصم، و گروه انبوه دیگر، از آن حضرت حدیث نقل کرده‏اند. (21)«یافعى» مى‏نویسد: او سخنان نفیسى در علم توحید و رشته‏هاى دیگر دارد. شاگرد او «جابرین حیان»، کتابى شامل هزار ورق که پانصد رساله را در بر داشت، تألیف کرد. (22) امام صادق (ع) هر یک از شاگردان خود را در رشته‏اى که با ذوق و قریحه او سازگار بود، تشویق و تعلیم مى‏نمود و در نتیجه، هر کدام از آنها در یک یا دو رشته از علوم مانند: حدیث، تفسیر، علم کلام، و امثال اینها تخصص پیدا مى‏کردند/گاهى امام، دانشمندانى را که براى بحث و مناظره مراجعه مى‏کردند، راهنمایى مى‏کرد تا با یکى از شاگردان که در آن رشته تخصص داشت، مناظره کنند/«هشام بن سالم» مى‏گوید: روزى با گروهى از یاران امام صادق (ع) در محضر آن حضرت نشسته بودیم. یک نفر مرد شامى اجازه ورود خواست و پس از کسب اجازه، وارد شد. امام فرمود: بنشین. آنگاه پرسید: چه مى‏خواهى؟ مرد شامى گفت: شنیده‏ام شما به تمام سوالات و مشکلات مردم پاسخ مى‏گویید، آمده‏ام با شما بحث و مناظره بکنم! امام فرمود:- در چه موضوعى؟شامى گفت: - درباره کیفیت قرائت قرآن/امام رو به «حمران» کرده فرمود:- حمران جواب این شخص با تو است! مرد شامى: - من مى‏خواهم با شما بحث کنم، نه با حمران! - اگر حمران را محکوم کردى، مرا محکوم کرده‏اى! مرد شامى ناگزیر با حمران وارد بحث شد. هر چه شامى پرسید، پاسخ قاطع و مستدلى از حمران شنید، به طورى که سرانجام از ادامه بحث فروماند و سخت ناراحت و خسته شد!امام فرمود:- (حمران را) چگونه دیدى؟ - راستى حمران خیلى زبر دست است، هر چه پرسیدم به نحو شایسته‏اى پاسخ داد!شامى گفت: مى‏خواهم درباره لغت و ادبیات عرب با شما بحث کنم/امام رو به «ابان بن تغلب» کرد و فرمود: با او مناظره کن. ابان نیز راه هر گونه گریز را به روى او بست و وى را محکوم ساخت/شامى گفت: مى‏خواهم درباره فقه با شما مناظره کنم! امام به «زراره» فرمود: با او مناظره کن. زراره هم با او به بحث پرداخت و بسرعت او را به بن بست کشاند!شامى گفت: مى‏خواهم درباره کلام با شما مناظره کنم. امام به «مومن طاق» دستور داد با او به مناظره بپردازد. طولى نکشید که شامى از مومن طاق نیز شکست خورد! به همین ترتیب وقتى که شامى درخواست مناظره درباره استطاعت (قدرت و توانایى انسان بر انجام یا ترک خیر و شر)، توحید و امامت نمود، امام به ترتیب به حمزه طیار، هشام بن سالم و هشام بن حکم دستور داد با وى به مناظره بپردازند و هر سه، با دلائل قاطع و منطق کوبنده، شامى را محکوم ساختند. با مشاهده این صحنه هیجان‏انگیز، از خوشحالى خنده‏اى شیرین بر لبان امام نقش بست. (23)
مناظرات امام صادق (ع) :چنانکه قبلا گفتیم، عصر امام صادق (ع) عصر برخورد اندیشه‏ها و پیدایش فرق و مذاهب مختلف بود و در اثر برخورد فرهنگ و معارف اسلامى با فلسفه‏ها و عقاید و آراى فلاسفه و دانشمندان یونان، شبهات و اشکالات گوناگونى پدید آمده بود، از اینرو امام صادق (ع) جهت معرفى اسلام و مبانى تشیع، مناظرات متعدد و پرهیجانى با سران و پیروان این فرقه‏ها و مسلکها داشت و طى آن‏ها با استدلالهاى متین و منطق استوار، پوچى عقاید آنان و برترى مکتب اسلام را ثابت مى‏کرد/از میان مناظرات گوناگون امام، به عنوان نمونه، مناظره آن حضرت را با «ابو حنیفه»، پیشواى فرقه حنفى، از نظر خوانندگان محترم مى‏گذرانیم: روزى ابوحنیفه براى ملاقات با امام صادق (ع) به خانه امام آمد و اجازه ملاقات خواست. امام اجازه نداد/ابوحنیفه مى‏گوید: دم در، مقدارى توقف کردم تا اینکه عده‏اى از مردم کوفه آمدند، و اجازه ملاقات خواستند. امام به آنها اجازه داد. من هم باآنها داخل خانه شدم. وقتى به حضورش رسیدم گفتم: شایسته است که شما نماینده‏اى به کوفه بفرستید و مردم آن سامان را از ناسزا گفتن به اصحاب محمد (ص) نهى کنید، بیش از ده هزار نفر در این شهر به یاران پیامبر ناسزا مى‏گویند. امام فرمود:- مردم از من نمى‏پذیرند/- چگونه ممکن است سخن شما را نپذیرند، در صورتى که شما فرزند پیامبر خدا هستید؟ - تو خود یکى از همانهایى هستى که گوش به حرف من نمى‏دهى. مگر بدون اجازه من داخل خانه نشدى،و بدون اینکه بگویم ننشستى ،و بى اجازه شروع به سخن گفتن ننمودى؟آنگاه فرمود:- شنیده‏ام که تو بر اساس قیاس (24)فتوا مى‏دهى؟- آرى/- واى بر تو! اولین کسى که بر این اساس نظر داد شیطان بود؛ وقتى که خداوند به او دستور داد به آدم سجده کند، گفت: «من سجده نمى‏کنم، زیرا که مرا از آتش آفریدى و او را از خاک و آتش گرامیتر از خاک است»/(سپس امام براى اثبات بطلان «قیاس»، مواردى از قوانین اسلام را که برخلاف این اصل است، ذکر کرد و فرمود:) - به نظر تو کشتن کسى بناحق مهمتر است، یا زنا؟- کشتن کسى بناحق/- (بنابراین اگر عمل کردن به قیاس صحیح باشد) پس چرا براى اثبات قتل، دو شاهد کافى است، ولى براى ثابت نمودن زنا چهار گواه لازم است؟ آیا این قانون اسلام با قیاس توافق دارد؟- نه. - بول کثیف‏تر است یا منى؟- بول/- پس چرا خداوند در مورد اول مردم را به وضو امر کرده، ولى در مورد دوم دستور داده غسل کنند؟ آیا این حکم با قیاس توافق دارد؟- نه/- نماز مهمتر است یا روزه؟- نماز/- پس چرا بر زن حائض قضاى روزه واجب است، ولى قضاى نماز واجب نیست؟ آیا این حکم با قیاس توافق دارد؟- نه/- آیا زن ضعیفتر است یا مرد؟- زن/- پس چرا ارث مرد و برابر زن است؟ آیا این حکم با قیاس سازگارى است ؟- نه /- چرا خداوند دستور داده است که اگر کسى ده درهم سرقت کرد، دستش قطع شود، در صورتى که اگر کسى دست کسى راقطع کند، دیه آن پانصد درهم است؟ آیا این با قیاس سازگار است؟- نه/- شنیده‏ام که این آیه را: «در روز قیامت به طور حتم از نعمتهاى سوال مى‏شوید»(25)چنین تفسیر مى‏کنى که: خداوند مردم را در مورد غذاهاى لذیذ و آبهاى خنک که در فصل تابستان مى‏خوردند، مواخذه مى‏کند/- درست است، من این آیه را این طور معنا کرده‏ام. - اگر شخصى تو را به خانه‏اش دعوت کند و با غذاى لذیذ و آب خنکى از تو پذیرایى کند، وبعد به خاطر این پذیرایى بر تو منت گذارد، درباره چنین کسى چگونه قضاوت مى‏کنى؟- مى‏گویم آدم بخیلى است/- آیا خداوند بخیل است (تا اینکه روز قیامت در مورد غذاهایى که به ما داده، ما را مورد مؤاخذه قرار دهد)؟- پس مقصود از نعمتهایى که قرآن مى‏گوید انسان درباره آن مؤاخذه مى‏شود، چیست؟ - مقصود، نعمت دوستى ما خاندان رسالت است.(26)
تبیین احکام به شیوه خاص شیعى :در موضوع تاسیس حوزه وسیع علمى و فقهى توسط امام صادق (ع) چیزى که از نظر بیشتر کاوشگران زندگى امام پوشیده مانده است، مفهوم سیاسى و معترضانه این اقدام بزرگ امام است. براى آن‏که جهات سیاسى این عمل نیز روشن گردد، مقدمتاً باید توجه داشته باشیم که: دستگاه خلافت در اسلام، از این جهت با همه دستگاههاى دیگر حکومت متفاوت است که این فقط یک تشکیلات سیاسى نیست، بلکه یک رهبرى سیاسى - مذهبى است. عنوان «خلیفه» براى حاکم اسلامى نشان دهنده همین حقیقت است که وى بیش و پیش از آنکه یک رهبر سیاسى و معمولى باشد، جانشین پیامبر است و پیامبر نیز آورنده دین و آموزنده اخلاق/پس خلیفه در اسلام، بجز تصدى شئون رایج سیاست، متکفل امور دینى مردم و پیشواى مذهبى آنان نیز هست. این حقیقت مسلم، موجب آن شد که پس از نخستین سلسله خلفاى اسلامى، زمامداران بعدى که از آگاهیهاى دینى، بسیار کم نصیب و گاه بکلى بى نصیب بودند، در صدد برآیند که این کمبود رابه وسیله رجال دینى وابسته به خود تامین کنند و با الحاق فقها و مفسران و محدثان مزدور به دستگاه حکومت خود، این دستگاه را باز هم ترکیبى از دین و سیاست سازند/فایده دیگرى که به کارگیرى این گونه افراد براى خلفاى وقت در برداشت، آن بود که اینان طبق میل و فرمان زمامداران ستم پیشه و مستبد، به سهولت مى‏توانستند احکام دین را به بهانه «مصالح روز» تغییر و تبدیل داده و پوششى از استنباط و اجتهاد - که براى مردم عادى و عامى قابل تشخیص نیست- حکم خدا را به خاطر مطامع خدایگان دگرگون سازند/مولفان و مورخان قرنهاى پیشین، نمونه‏هاى وحشت انگیزى از جعل حدیث و تفسیر برأى را که غالباً دست قدرتهاى سیاسى در آن نمایان است، ذکر کرده‏اند. عینا همین عمل درباره تفسیر قرآن نیز انجام مى‏گرفت: تفسیر قرآن بر طبق رأى و نظر مفسر، از جمله کارهایى بود که مى‏توانست به آسانى حکم خدا را در نظر مردم دگرگون سازد و آنها را به آنچه مفسر خواسته است- که از نیز اکثر اوقات همان را مى‏خواست که حاکم خواسته بود- معتقد کند/بدین گونه بود که از قدیمترین ادوار اسلامى، فقه و حدیث و تفسیر به دو جریان کلى تقسیم شد: یکى از جریان وابسته به دستگاههاى حکومتهاى غاصب که در موارد بسیارى حقیقتها را فداى مصلحتهاى آن دستگاهها ساخته و به خاطر دستیابى به متاع دنیا حکم خدا را تحریف مى‏کردند؛ و دیگرى جریان اصیل وامین که هیچ مصلحتى را بر مصلحت تبیین درست احکام الهى، مقدم نمى‏داشت و قهراً در هر قدم، رویارویى دستگاه حکومت و فقاهت مزدورش قرار مى‏گرفت، و از اینرو، در غالب اوقات شکل قاچاق و غیر رسمى داشت/
مفهوم معترضانه مکتب امام:با توجه به آنچه گفتیم، به وضوح مى‏توان دانست که «فقه جعفرى» در برابر فقه فقیهان رسمى روزگار امام صادق (ع) تنها تجلى بخش یک اختلاف عقیده دینى ساده نبود، بلکه در عین حال دو مضمون متعرضانه را نیز با خود حمل مى‏کرد: نخستین و مهمترین آن دو، اثبات بى نصیبى دستگاه حکومت از آگاهیهاى لازم دینى و ناتوانى آن از اداره امور فکرى مردم - یعنى در واقع، عدم صلاحیتش براى تصدى مقام «خلافت» - بود/و دیگرى، مشخص ساختن موارد تحریف دین در فقه رسمى که ناشى از مصلحت اندیشیهاى غیر اسلامى فقیهان وابسته در بیان احکام فقهى و ملاحظه کارى آنان در برابر تحکم و خواست قدرتهاى حاکم بود. امام صادق (ع) با گستردن بساط علمى و بیان فقه و معارف اسلامى و تفسیر قرآن به شیوه‏اى غیر از شیوه عالمان وابسته به حکومت، عملاً به معارضه با آن دستگاه برخاسته بود آن حضرت بدین وسیله تمام تشکیلات مذهبى و فقاهت رسمى را که یک ضلع مهم حکومت خلفا به شمار مى‏آمد، تخطئه مى‏کرد و دستگاه حکومت را از وجهه مذهبى اش تهى مى‏ساخت. در مذاکرات و آموزشهاى امام به یاران و نزدیکانش، بهره‏گیرى از عامل «بى نصیبى خلفا از دانش دین» به عنوان دلیلى بر اینکه از نظر اسلام، آنان را حق حکومت کردن نیست، بوضوح مشاهده مى‏شود؛یعنى اینکه امام همان مضمون متعرضانه‏اى را که درس فقه و قرآن او را دارا بوده، صریحا نیز در میان مى‏گذارده است. در حدیثى از آن حضرت چنین نقل شده است:«نحن قوم فرض الله طاعتنا و انتم تاتمّون بمن لایعذر الناس بجهالته» (27):«ما کسانى هستیم که خداوند فرمانبرى از آنان را فرض و لازم ساخته است، در حالى که شما از کسى تبعیت مى‏کنید که مردم به خاطر جهالت او در نزد خدا معذور نیستند»/یعنى، مردم که بر اثر جهالت رهبران و زمامداران نااهل دچار انحراف گشته به راهى جز راه خدا رفته‏اند، نمى‏توانند در پیشگاه خدا به این عذر متوسل شوند که:« ما به تشخیص خود راه خطا را نپیمودیم، این پیشوایان و رهبران ما بودند که از روى جهالت، ما را به این راه کشاندند!»، زیرا اطاعت از چنان رهبرانى، خود، کارى خلاف بوده است، پس نمى‏تواند کارهاى خلاف بعدى را توجیه کند.(28)
نمونه‏اى از شاگردان مکتب امام صادق (ع) :چنانکه قبلا گفتیم، تربیت یافتگان دانشگاه جعفرى بالغ بر چهار هزار نفر بودند و در اینجا مناسب بوددکه حداقل تعدادى از این شخصیتها را معرفى مى‏کردیم، ولى به خاطر رعایت اختصار، فقط به معرفى یک تن از آنها به عنوان نمونه مى‏پردازیم، و او عبارت است از «هشام بن حکم»/
عظمت علمى هشام بن حکم :هشام دانشمند برجسته، متکلمى بزرگ، داراى بیانى شیرین و رسا، و در فن مناظره فوق العاده زیر دست بود. او از بزرگترین شاگردان مکتب امام صادق و امام کاظم (ع) به شمار مى‏رفت. نامبرده در آن عصر از هر سو مورد فشار سیاسى و تبلیغاتى از ناحیه قدرتها و فرقه‏هاى گوناگون قرار داشتند، خدمات ارزنده‏اى به جهان تشیع کرد و بویژه از اصل «امامت» که از ارکان اساسى اعتقاد شیعه است، بشایستگى دفاع کرد و مفهوم سازنده آن را در رهبرى جامعه، بخوبى تشریح نمود/البته پایه‏هاى عقیدتى و شخصیت بارز علمى هشام در مکتب امام صادق (ع) استوار گردید و در این دانشگاه بود که اساس تکامل فکرى و اسلامى او نقشبندى شد، اما از سال 148 به بعد، یعنى پس از شهادت امام صادق(ع) شخصیت والاى او در پرتو رهنمودهاى امام کاظم (ع) تکامل یافت و به اوج ترقى و شکوفایى رسید/
در جستجوى حقیقت‏:بررسى تاریخ زندگى هشام نشان مى‏دهد که وى شیفته دانش و تشنه حقیقت بوده و براى رسیدن به این هدف و سیراب شدن از زلال علم و آگاهى، ابتدأاً علوم عصر خود را فرا گرفته است و براى تکمیل دانش خود، کتب فلسفى یونان را هم خوانده و از آن فلسفه بخوبى آگاهى یافته است، به طورى که کتابى در رد «ارسطاطالیس» نوشته است. و سپس در سیر تکامل فکرى و علمى خود، وارد مکتبهاى مختلف شده، ولى فلسفه هیچ مکتبى او را قانع نکرده و فقط تعالیم روشن و منطقى و استوار آیین اسلام، عطش او را تسکین بخشیده است، و به همین جهت، پس از آشنایى با مکتبهاى گوناگون، از آنها دست کشیده و به وسیله عمویش، با امام صادق (ع) آشنا شده و از آن تاریخ مسیر زندگى او در پرتو شناخت عمیق اسلام و پذیرفتن منطق تشیع، بکلى دگرگون شده است/برخى گفته‏اند: «هشام بن حکم» در آغاز کار مدتى از شاگردان «ابو شاکر دیصانى» (زندیق و مادى مشهور)بوده است و سپس وارد مکتب «جهمیه» گشته و یکى از پیروان «جهم بن صفوان» جبرى شده است. آنان این معنا را از نقاط ضعف هشام شمرده او را متهم به انحراف عقیده نموده اند(29).در صورتى که اولاً، او نه تنها شاگرد ابو شاکر نبوده، بلکه با او مناظراتى داشته که سرانجام باعث تشرف ابو شاکر به آیین اسلام نیز شده است!(30)/و بر فرض این که این نسبت صحت داشته باشد شرکت او در بحثها و انجمنهاى پیروان مکتبهاى گوناگون، ثابت نمى‏کند که حتماً عقاید آنها را نیز قبول داشته است، بلکه تماس با آنان به منظور آگاهى و بحث و مناظره بوده است/ثانیاً، این تحولات، حکم گذرگاهى در سیر تکامل عقلى و فکرى او را داشته و براى کسى که در جستجوى حقیقت است و مى‏خواهد حق را با بینش و آگاهى کامل تشخیص بدهد، نقطه ضعفى شمرده نمى‏شود، بلکه باید نقطه نهائى سیر فکرى و عقیدتى او را در نظر گرفت و بر پایه آن نظر داد(31)، و مى‏دانیم که هشام تا آخر عمر در راه ترویج اسلام و تشریح مبانى تشیع کوشش کرد و کارنامه درخشانى از خود به یادگار گذاشت/
عصر برخودر اندیشه ها:چنانکه قبلاً گفتیم قرن دوم هحرى یکى از ادوار شکوفایى علم و دانش و تحقیق و برخورد اندیشه‏ها و پیدایش فرقه‏ها و مذاهب گوناگون در جامعه اسلامى بود/با آنکه آیین اسلام از روز نخست مروج دانش و آگاهى بود، ولى در این قرن از یک سو به علت آشنایى دانشمندان مسلمان بافلسفه یونان و افکار دانشمندان بیگانه، بحثها و گفتگوهاى علمى و مذهبى و مناظره در این زمینه برخاسته بودند که هر کدام وزنه بزرگى به شمار مى‏رفتند/همچنین، از آنجا که اکثر مباحث علمى تا آن روز شکل ثابت و تدوین شده‏اى نیافته بود، زمینه براى بحث و مناظره بسیار وسیع بود(32)در اثر این عوامل، مناظره میان پیروان فرقه‏ها و مذاهب گوناگون اهمیت خاصى پیدا کرده و اینجا و آنجا مناظرات ارزنده و پرهیجان فراوانى رخ مى‏داد که در خور توجه و جالب بود و امروز بسیارى از آنها در دست است/مجموع این عوامل، مایه شکوفایى دانش و آگاهى و فهم تحلیلى مسائل در میان مسلمانان گردیده بود، به طورى که براى این موضوع در کتب تاریخ اسلام جاى خاصى باز شده است/هشام بن حکم، که در چنین جوى تولد و پرورش یافته بود، به حکم آنکه از استعداد شگرف و شور و شوق فراوانى برخوردار بود، بزودى جاى خود را در میان دانشمندان باز کرد و در صف مقدم متفکران و دانشمندان عصر خود قرار گرفت(33)/
نخستین آشنایى :ولى او در این سیر علمى، هنوز گمشده خود را نیافته بود و با آنکه مکتبهاى مختلف را بررسى نموده و با بزرگترین رجال علمى و مذهبى عصر خود بحثها کرده بود، هنوز به نقطه مطلوب خویش نرسیده بود، فقط یک نفر مانده بود که هشام با او روبرو نشده بود و او کسى جز«جعفر بن محمد»، پیشواى ششم شیعیان، نبود/هشام بدرستى فکر مى‏کرد که دیدار با او دریچه تازه‏اى به روى وى خواهد گشود، به همین جهت از عموى خود که از شیعیان و علاقه‏مندان امام ششم بود، خواست ترتیب ملاقات او را با امام صادق (ع) بدهد/داستان نخستین دیدار او با پیشواى ششم که مسیر زندگى علمى او را بکلى دگرگون ساخت، بسیار شیرین و جالب است/عموى هشام، به نام «عمر بن یزید»، مى‏گوید: برادر زاده‏ام هشام که پیرو مذهب «جهمیه» بود، از من خواست او را به محضر امام صادق (ع) ببرم تا در مسائل مذهبى با او مناظره کند. در پاسخ وى گفتم: تا از امام اجازه نگیرم اقدام به چنین کارى نمى‏کنم/سپس به محضر امام (ع) شرفیاب شده براى دیدار هشام اجازه گرفتم. پس از آنکه بیرون آمدم و چند گام برداشتم، به یاد جسارت و بیباکى برادرزاده‏ام افتادم و لذا به محضر امام باز گشته جریان بیباکى و جسارت او را یادآورى کردم/امام فرمود: آیا بر من بیمناکى؟ از این اظهارم شرمنده شدم و به اشتباه خود پى بردم. آنگاه برادرزاده‏ام را همراه خود به حضور امام بردم. پس از آنکه وارد شده نشستیم، امام مسئله‏اى از او پرسید و او در جواب فرو ماند و مهلت خواست و امام به وى مهلت داد. چند روز هشام در صدد تهیه جواب بود و این در و آن در مى‏زد. سرانجام نتوانست پاسخى تهیه نماید. ناگزیر دوباره به حضور امام شرفیاب شده اظهار عجز کرد و امام مسئله را بیان فرمود/در جلسه دوم امام مسئله دیگرى را که بنیان مذهب جهمیه را متزلزل مى‏ساخت، مطرح کرد، باز هشام نتوانست از عهده پاسخ برآید، لذا با حال حیرت و اندوه جلسه را ترک گفت. او مدتى در حال بهت و حیرت به سر مى‏برد، تا آنکه بار دیگر از من خواهش کرد که وسیله ملاقات وى را با امام فراهم سازم/بار دیگر از امام اجازه ملاقات براى او خواستم. فرمود: فردا در فلان نقطه «حیره»(34)منتظر من باشد. فرمایش امام را به هشام ابلاغ کردم. او از فرط اشتیاق، قبل از وقت مقرر به نقطه موعود شتافت .«عمر بن یزید» مى‏گوید: بعداً از هشام پرسیدم آن ملاقات چگونه برگذار شد؟ گفت: من قبلاً به محل موعود رسیدم، ناگهان دیدم امام صادق (ع) در حالى که سوار بر استرى بود، تشریف آورد. هنگامى که به من نزدیک شد و به رخسارش نگاه کردم چنان جذبه‏اى از عظمت آن بزرگوار به من دست داد که همه چیز را فراموش کرده نیروى سخن گفتن را از دست دادم/امام مرتب منتظر گفتار و پرسش من شد، این انتظار توأم با وقار، برتحیر و خود باختگى من افزود. امام که وضع مرا چنین دید، یکى از کوچه‏هاى حیره را در پیش گرفت و مرا به حال خود واگذاشت(35)در این قضیه چند نکته جالب وجود دارد: نکته نخست، وجود نیروى مناظره فوق العاده در هشام است، به طورى که ناقل قضیه از آن احساس بیم مى‏کند و از توانایى او در این فن به عنوان جسارت و بیباکى نام مى‏برد، حتى (غافل از مقام بزرگ امامت) از رویارویى او با امام احساس نگرانى مى‏کند و مطلب را پیشاپیش با امام در میان مى‏گذارد/نکته دوم، شیفتگى و عطش عجیب هشام براى کسب آگاهى و دانش و بینش افزونتر است، به طورى که در این راه از پاى نمى‏نشیند و از هر فرصتى بهره مى‏برد، و پس از درماندگى از پاسخگویى به پرسشهاى امام، دیدارها را تازه مى‏کند و در دیدار نهائى پیش از امام به محل دیدار مى‏شتابد، و این، جلوه روشنى از شور و شوق فراوان اوست/نکته سوم، عظمت شخصیت امام صادق (ع) است، به گونه‏اى که هشام در برابر آن خود را مى‏بازد و اندوخته‏هاى علمى خویش را از یاد مى‏برد و با زبان چشم و نگاههاى مجذوب توام با احترام، به کوچکى خود در برابر آن پیشواى بزرگ اعتراف مى‏کند/بارى جذبه معنوى آن دیدار، کار خود را کرد و مسیر زندگى هشام را دگرگون ساخت: از آن روز هشام به مکتب پیشواى ششم پیوست و افکار گذشته را رها ساخت و در این مکتب چنان درخشید که گوى سبقت را از یاران آن حضرت ربود/
تألیفات هشام‏:هشام در پرتو بهره‏هاى علمى فراوانى که از مکتب امام ششم برد، بزودى مراحل عالى علمى را پیمود و در گسترش مبانى تشیع و دفاع از حریم این مذهب کوششها کرد و در این زمینه میراث علمى بزرگى از خود به یادگار گذاشت. توجه به فهرست آثار و کتابهاى او که بالغ بر 30 جلد است، روشنگر عظمت علمى و حجم بزرگ کارهاى او به شمار مى‏رود، اینک فهرست تألیفات او، در زمینه‏هاى مختلف:1- کتاب امامت/2- دلائل حدوث اشیأ3-رد بر زنادقه/4-رد بر ثنویه(دوگانه پرستى)/5-کتاب توحید/6-رد بر هشام جوالیقى/7-رد بر طبیعیون‏8-پیر و جوان/9-تدبیر در توحید(36)10-میزان‏11-میدان/12-رد بر کسى که بر امامت مفضول اعتقاد دارد(37)13-اختلاف مردم در امامت/14-وصیت، و رد بر منکران آن/15-جبرو قدر/16-حکمین/17-رد بر اعتقاد معتزله در مورد طلحه و زبیر/18-قدر/19-الفاط/20- معرفت (شناخت)/21-استطاعت/22-هشت باب/23-رد بر شیطان طارق‏24-چگونه فتح باب اخبار مى‏شود؟25- رد بر ارسطاطیس در توحید/26-رد بر عقائد معتزله/27-مجالس درباره امامت(38)/28-علل تحریم. 29-فرائض (ارث)(39)
فعالیتهاى سیاسى امام‏:در اینجا تذکر این معنا لازم است که برخلاف تصور عمومى، حرکت امام صادق (ع) تنها در زمینه‏هاى علمى (با تمام وسعت و گستردگى آن) خلاصه نمى‏شد، بلکه امام فعالیت سیاسى نیز داشت، ولى این بُعد حرکت امام، بر بسیارى از گویندگان و نویسندگان پوشیده مانده است. در اینجا براى اینکه بى پایگى این تصور «که امام صادق (ع) بنا به ملاحظه اوضاع و احوال آن زمان هرگز در امر سیاست مداخله نمى‏کرد و هیچ گونه ابتکار عمل سیاسى‏اى نداشت، بلکه در جهت سیاست خلفاى وقت حرکت مى‏کرد» روشن گردد، نمونه‏اى از فعالیتهاى سیاسى امام را ذیلا مى‏آوریم:
اعزام نمایندگان به منظور تبلیغ امامت‏:امام به منظور تبلیغ جریان اصیل امامت، نمایندگانى به مناطق مختلف مى‏فرستاد. از آن جمله، شخصى به نمایندگى از طرف امام به خراسان رفت و مردم را به ولایت او دعوت کرد. جمعى پاسخ مثبت دادند و اطاعت کردند و گروهى سرباز زدند و منکر شدند، و دسته‏اى به عنوان احتیاط و پرهیز (از فتنه!) دست نگهداشتند/آنگاه به نمایندگى از طرف هر گروه، یک نفر به دیدار امام صادق (ع) رفت. نماینده گروه سوم در جریان این سفر با کنیز یکى از همسفران، کار زشتى انجام داد (و کسى از آن آگاهى نیافت).هنگامى که این چند نفر به حضور امام رسیدند، همان شخص آغاز سخن کرد و گفت: شخصى از اهل کوفه به منطقه ما آمد و مردم را به اطاعت و ولایت تو دعوت کرد؛ گروهى پذیرفتند، گروهى مخالفت کردند، و گروهى نیز از روى پرهیزگارى و احتیاط دست نگهداشتند/اما فرمود: تو از کدام دسته هستى؟گفت: من از دسته احتیاط کار هستم/امام فرمود: تو که اهل پرهیزگارى و احتیاط بودى، پس چرا در فلان شب احتیاط نکردى و آن عمل خیانت‏آمیز را انجام دادى؟!چنانکه ملاحظه مى‏شود، در این قضیه، فرستاده امام اهل کوفه، و منطقه مأموریت، خراسان بوده در حالى که امام در مدینه اقامت داشته است، و این، وسعت حوزه فعالیت سیاسى امام را نشان مى‏دهد/
عوامل سقوط سلسله امویان‏:از آنجا که انقراض سلسله امویان در زمان حضرت صادق (ع) صورت گرفته، به این مناسبت عوامل شکست و سقوط آنها را در اینجا به اختصار مورد بررسى قرار مى‏دهیم:خلفاى اموى یک سلسله بدعتها و انحرافهائى را در حکومت و کشور دارى به وجود آورده بودند که مجموع آنها دست به دست هم داده، خشم و نفرت مردم را برانگیخت و منجر به قیام مسلمانان و موجب انقراض آنان گردید. عوامل خشم و نفرت مردم را مى‏توان چنین خلاصه کرد:1-نظام حکومت اسلامى از زمان معاویه به بعد، به رژیم استبدادى موروثى فردى مبدل گشت/2-در آمد دولت که مى‏بایست به مصرف کارهاى عمومى برسد و نیز غنیمتهاى جنگى وفیئ که از آنِ مجاهدان بود، خاص حکومت شد و آنان این مالها را صرف تجمل و خوش گذرانى خود کردند/3-دستگیرى، زندانى کردن،شکنجه، کشتار، و گاه قتل عام متداول شد/4-تا پیش از آغاز حکومت امویان گر چه فقه شیعه مورد توجه نبود و ائمه شیعه که عالم به همه احکام اسلام بودند، مرجع فقهى شناخته نمى‏شدند، اما موازین فقهى رسمى و رایج تا حدى بر حسب ظاهر رعایت مى‏شد، مثلا اگر مى‏خواستند درباره موضوعى حکمى بدهند نخست به قرآن و سنت پیغمبر رجوع مى‏کردند و اگر چنان حکمى را نمى‏یافتند از یاران پیغمبر (مهاجر و انصار) مى‏پرسیدند که آیا در این باره حدیثى از پیغمبر شنیده‏اید یا نه؟ اگر پس از همه این جستجوها سندى نمى‏یافتند، آنان که در فقاهت بصیرتى داشتند، با اجتهاد خود حکم را تعیین مى‏کردند، به شرط آنکه آن حکم با ظاهر قرآن و سنت مخالفت کلى نداشته باشد. اما در عصر امویان، خلفا هیچ مانعى نمى‏دیدند که حکمى صادر کنند و آن حکم بر خلاف قرآن و گفته پیغمبر باشد، چنانکه بر خلاف گفته صریح پیغمبر، معاویه زیاد را از راه نامشروع فرزند ابوسفیان و برادر خود خواند/!5-چنانکه مى‏دانیم فقه اسلام براى مجازات متخلفان احکامى دارد که بنام «حدود و دیات» معروف است. مجرم باید بر طبق این احکام کیفر ببیند.